19.Yüzyıl’da Hemşin Nüfusu ve Tehcirle Gönderilen Ermeniler
Osmanlı Devleti’nde tüm erkeklerin kaydedilmesi amacıyla 1831 yılında ilk nüfus sayım kararı alınmış ve bu maksatla çalışmalar yapılmaya başlanmıştır. 1831 yılında sayım kararı alınmasına rağmen sayımın her vilayet ve kazada aynı sene tamamlanamadığı incelenen nüfus defterlerinden anlaşılmaktadır. Halen Osmanlı Arşivi’nde bulunan bu sayım sonuçlarına ait defterlerin incelenmesinden, her kaza için biri Müslümanlara diğeri de gayrimüslimlere ait olmak üzere birer defter tutulduğu görülmektedir. Arşivde Hemşin kazasına ait nüfus defterleri de bulunmaktadır. Bu defterler ve tarihleri şöyledir;
1252 (1836) tarihli Hemşin reayasına ait Nüfus Yoklama Defteri.
1254 (1838) tarihli Hemşin kazası Müslim Nüfus Defteri.
1258 (1842) tarihli Hemşin kazası İslâm Defteri.
1258 (1842) tarihli Rize kazasının ehl-i İslâm ve reayası ile Hemşin kazasının reayası Defteri.
1265 (1848) tarihli Hemşin kazasının tebe’a-i Gayrimüslime Defteri.
Buna göre Hemşin kazasının ilk Müslüman nüfus defteri 1838 yılında tutulmuştur. Defterlerde her köy ayrı bir başlık altında yazıldığından kaza dâhilindeki 45 köy ve mahallenin erkeklerine ait sayım sonuçlarını görebilmekteyiz. Buna göre Hemşin kazasının Müslüman erkek nüfusu 6045 kişi idi.
Son yıllarda hiçbir bilimsel veri ve ciddi kaynak göstermeksizin, sadece bazı siyasi ve ideolojik mülâhazalar ile bir takım iddialara konu olan Hemşin’deki Ermeni nüfus ile ilgili bilgileri de bu defterler sayesinde öğrenmekteyiz. Arşivde bulunan 1836 yılına ait Hemşin reayasına ait nüfus yoklama defterinde bu yıl Hemşin’de bulunan Ermeni erkek nüfusun 68 kişi olduğu görülmektedir. Köy adı belirtilmeden verilen bu rakamdan 3’ünün alâ (yaşlı), 11’inin evsat (orta yaşlı), 54’ünün ednâ (küçük yaşta) olduğu görülmektedir. 1836 yılına ait bu defterden sonra Ermeni nüfusun kaydedildiği diğer bir defter ise 1842 yılına ait Rize Nüfus Defteri’dir. Bu defterin sonunda “Kaza-i Hemşin Reayâ-i Ermeniyan” başlığı altında, yine köy adı belirtilmeden Hemşin kazasında yaşamakta olan 99 Ermeni’nin adları kaydedilmiştir. Buna göre geçen 6 yılda Ermeni nüfus 31 kişi artmıştır.
1842 yılına ait bu defterden sonra Hemşin’deki Ermenilerin kaydedildiği üçüncü defter ise 1848 yılında tutulmuştur. Bu defterin kapağında “Lazistan Sancağı dahilinde kâin Hemşin kazasının tebe’a-i gayrimüslime defteridir” kaydı bulunmaktadır. Hemşin’de yaşamakta olan Ermeniler hakkında daha detaylı bilgiler bulunan bu defterin başlığı “Trabzon eyaleti dahilinde kâin Gönye sancağı kazalarından Hemşin kazasının bazı köylerinde mevcud ve mütemekkin olan Ermeniyan reayası taifesinin erkek nüfusu mevcudunun defteridir” şeklindedir ve o dönemde Hemşin’deki 4 köyde yaşamakta olan Ermenilerin adları tek tek verilmiştir. Buna göre;
Kolona (Zilkale) köyünde 2 Ermeni hanesinde 9 erkek nüfus yaşamaktadır. Bunlardan ticaret için biri Ünye, diğeri de Kırım’a gitmiş bulunmaktaydı.
Meydan köyünde 2 hanede 10 erkek nüfus yaşamakta, bunlardan birisi kötürüm ve alil (yatalak) bulunmaktaydı.
Elevit (Yaylaköy)’te 10 hanede 39 erkek nüfus bulunmakta, bunlardan 9’u ticaret için Ünye, Trabzon, Kırım, Erzurum ve Gürcistan’ın Kutayis şehrine gitmişti.
Mollaveys (Ülkü) köyünde 7 hanede 23 Ermeni erkek nüfus kayıtlıydı. Bunlardan da 7 kişi ticaret için Erzurum, Trabzon ve Kırım tarafına gitmiş bulunuyordu.
Görüldüğü gibi 1842 yılında Hemşin coğrafyasında 21 Ermeni hanesinde 81 Ermeni nüfus kaydedilmiştir ki, bunlardan da 18 kişi ticaret için (fırıncı, ekmekçi) Hemşin dışında bulunuyordu.
Hemşin’deki Ermeni nüfus ile ilgili tespit edilen en son veri ise 1903 yılına aittir. Bu yıla ait Trabzon Vilayet Salnamesine göre 10’u erkek, 10’u da kadın olmak üzere Hemşin’deki Ermeni nüfusu toplam 20 kişi idi.
Aslında Hemşin’de yaşamış Ermenilerin nüfusunun sürekli düşüşü, asırlarca Hemşin’den dışarıya kesintisiz devam eden göçleriyle ilgilidir. Nitekim 1915 yılında tehcir kanunu gereğince Ermeniler bölgeden gönderilirken tutulan kayıtlarda Rize’den gönderilen Ermeni sayısı 14 kişi olarak verilmiştir. Bu 14 kişi Hemşindendir. O tarihten 12 sene önce hazırlanan Trabzon Vilayet Salnamesi’ndeki istatistiklerde, merkezi Rize şehri olan Lazistan Sancağı içerisinde bu sancağa bağlı kazalardan sadece Hemşin’de 20 Ermeni nüfus bulunduğu kaydedildiğine göre Hemşindeki Ermeniler önce Rize’ye getirilmiş ve buradan sevk edilmişlerdir.
Yapılan Ermeni sevkiyatı ile ilgili Trabzon valisi Cemal Azmi Bey tarafından Dâhiliye Nezareti’ne (İçişleri Bakanlığı) mahrem ve şahsa özel notuyla şifreli bir telgraf çekilmiştir. 14 Haziran 1915 tarihli telgrafta sevkiyatla ilgili bilgiler metin halinde değil, rakamlarla şifreli olarak yazılmıştır. Her bir rakam veya birkaç rakam bir harfe karşılık gelmekte, böylece anlatılmak istenenler rakamlarla belirtilmektedir. Rakamlardan oluşan bu belge, ilgili kuruma ulaştıktan sonra şifreyi bilen görevliler tarafından deşifre edilmekte ve her rakamın üzerinde, verilmek istenen bilgi, metin halinde yazılmaktaydı.
Telgrafta imzası bulunan Cemal Azmi Bey, Lazistan Sancak mutasarrıfı iken Rize’deki eşkıyaları yola getirmiş ve asayişin sağlanması konusunda başarılı olduğundan I. Dünya Savaşı öncesinde Trabzon Valiliği’ne atanmıştı. Trabzon’da dört yıl vali olarak görev yapan Cemal Azmi Bey, Osmanlı gizli örgütü Teşkilat-ı Mahsusa’ya her türlü destek ve yardımı sağlamış, toplantılarına katılmış, daha önce görev yaptığı Rize bölgesindeki eşkıyaların Teşkilat-ı Mahsusa emrine girmesini sağlamıştı.
Cemal Azmi Bey’in İçişleri Bakanlığı’na gönderdiği şifreli telgrafta Sürmene, Ordu, Gümüşhane, Kelkit, Tirebolu, Akçaabat ve Rize’den gönderilen Ermenilerin sevkiyatı ile ilgili bilgiler verilmiştir. Sevkiyat esnasında Sürmeneli Ermenilerden iki ve Ordulu Ermenilerden de üç kişinin karşı koyması ve firara teşebbüs etmeleri nedeniyle çıkan çatışmada öldükleri bildirilmiştir. Burada görülen belgede şöyle denilmektedir;
“Sürmene’deki Ermeniler kâmilen çıkarıldı ve bu esnada müfrezeye karşı duran iki Ermeni ölü olarak elde edildi. Ordu kazasında iki kafilede doksan bir kişinin yola çıkarılıp Hapsemana ve Mesudiye yoluyla sevk edilenlerden on altısının firara kalkışmaları üzerine cümlesinin toplanmaları sırasında da engel olunurken üç kişinin öldüğü, Gümüşhane’den iki kafilede iki yüz altmış yedi ve Kelkit’ten kırk bir, Tirebolu’dan kırk, Akçaabat’dan yüz on dört ve Rize’den on dört kişinin sevk edildikleri. Cumartesi günü vilâyetin her tarafından sevkiyatın tamamlanacağı.”
Yaşlı Hemşinliler, tehcir esnasında Hemşin’de sadece Elevit’te dört hane Ermeni’nin bulunduğu ve bunların da 1915 yılında tehcir kararıyla gönderildiğini nakletmektedir. Buradan şifreli telgrafta belirtilen Rize’den sevk edilmiş 14 Ermeni’nin Elevitli bu dört aile oldukları anlaşılmaktadır.
Kaynaklar:
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, D.CRD. 40593.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, DH.ŞFR.478/4.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, NFS.d. 1136.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, NFS.d. 1138.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, NFS.d. 1144, s.469-470.
Trabzon Vilâyeti Salnamesi, 1321, s.472-473.
İshak Güven Güvelioğlu – Murat Ümit Hiçyılmaz – Mustafa Gürdal, Rize Hemşin İlçesi Tarihi Mezar Kitabeleri, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2011, s. 52-55.
Kaynak: Kalif Dergisi 1 - Sayfa 54